Współczesne systemy logistyczne są bardzo skomplikowane, występuje w nich wiele równoległych przepływów rzeczowych i informacyjnych. Pomimo tendencji do ich upraszczania, ograniczane z konieczności zapasy buforowe, sprawiają, że sieci logistyczne są coraz bardziej wrażliwe na wszelkiego rodzaju zakłócenia, co zwiększa ryzyko. Ryzyko to jest związane z zakłóceniami typu:
- katastrofy naturalne (np. trzęsienie ziemi w Kobe, które wpłynęło na sieci logistyczne na całym globie)
- akcje terrorystyczne (wydarzenia z 11 września 2001 roku w USA – min. zakłócenia związane z zwiększoną dokładnością kontroli na granicach oraz zakłócenia poziomu optymizmu konsumentów, co powoduje fluktuacje popytu)
- działania branż przemysłowych ( np. wpływ krajów OPEC na ceny ropy naftowej)
- wypadki (np. zakłócenia spowodowane przez pożar w fabryce dostawcy Toyoty w 1997 roku)
W bieżących operacjach logistycznych również występują zakłócenia mające wymiar kryzysu lub operacyjne trudności (problemy w jednym z ogniw łańcucha dostaw oznaczają zazwyczaj trudności pozostałych ogniw). Takimi dramatycznymi wyrażeniami mogą być: zniszczenie infrastruktury (np. pożar magazynu), okres zakłóconego (lub braku) działania systemu informatycznego, strajki, blokady na drogach lub przejściach granicznych, kongestia lub zerwanie umowy przez dostawcę.
Wydarzenia powyższe, gwałtowanie zmieniające warunki przeprowadzania operacji logistycznych, mogą zagrozić realizacji założonego poziomu obsługi klienta i/lub podwyższyć koszty logistyczne. Drobne zmiany mogą okazać się nie wystarczające, aby przywrócić skuteczność i efektywność kosztową systemu logistycznego. Presja kontynuowania procesów logistycznych wymusza budowanie specjalnych scenariuszy postępowania (ang. contingency plan), predefiniujących akcje podejmowane w razie zaistnienia danego typu zakłócenia. Plany tego rodzaju są dobrym sposobem przygotowania standardowych metod rozwiązywania problemów, których charakter jest przewidywalny, ale czas wystąpienia nie jest uprzednio znany.
Podstawowymi zasadami minimalizowania ryzyka jest uwzględnienie poziomów ryzyka w konfigurowaniu łańcucha dostaw oraz zwiększanie zaufania i dostępnej informacji w relacjach między partnerami. Na zarządzanie ryzykiem łańcucha dostaw składają się procesy:
- identyfikacji ryzyka (źródła: produkt, fluktuacje popytu, dostawcy, otoczenie, operacje logistyczne)
- oceny ryzyka (prawdopodobieństwo, wpływ, koszty)
- koordynacji działań zmierzających do redukcji, retencji oraz transferu ryzyka
Ze względu na stosunkowo wysokie prawdopodobieństwo wystąpienia w dłuższym okresie co najmniej jednego z powyżej scharakteryzowanych wydarzeń, w ocenie logistyki nie można pominąć szacunku ryzyka, którego źródła można upatrywać w:
- otoczeniu dalszym (ryzyko systematyczne i nie dywersyfikowalne)
- otoczeniu bliższym (ryzyko niesystematyczne i dywersyfikowalne)
- danym przedsiębiorstwie
Z otoczenia dalszego wynika ryzyko wiążące się z: makroekonomią (cykl koniunkturalny, polityka banku centralnego i rządu, inflacja), stabilnością systemu politycznego i prawnego (a właściwie z prawdopodobieństwem destabilizacji), zmianami technologicznymi, dynamiką procesów demograficznych, socjologicznych i kulturowych oraz środowiskiem naturalnym.
Źródłami otoczenie bliższe implikującymi ryzyko są:
- dostawcy – zerwanie kontraktu, nie satysfakcjonująca jakość komponentów, brak terminowości dostaw etc.
- klienci – zmiany wymagań dotyczących poziomu obsługi klientów
- usługodawcy – np. błędy firm doradczych, niekorzystne operatorami logistycznymi, niski poziom usług
- konkurenci (branża, grupa konkurencyjna)
Ryzyko przedsiębiorstwa to prawdopodobieństwo przyjęcia nieodpowiedniej strategii, błędnych decyzji, nieoptymalnej konfiguracji systemu logistycznego etc.
W praktyce poziom ryzyka w operacjach gospodarczych uzależniony jest od np. liczby ogniw w łańcuchach dostawczych, dostępności do dużych węzłów komunikacyjnych czy liczby i rodzajów kanałów dystrybucji.
Występowanie ryzyka związanego z danym profilem działalności gospodarczej oddziałuje na procesy zarządzania, wymuszając włączenie do nich czynności związane z tworzeniem i realizacją strategii zarządzania ryzykiem. Strategie zarządzania ryzykiem gospodarczym (w tym logistycznym) mogą polegać na:
- transferze ryzyka – ubezpieczanie ładunków, środków transportu i infrastruktury, kary umowne
- retencji – przygotowanie środków na pokrycie ewentualnych szkód, przygotowanie scenariuszy na wypadek nie prognozowalnych wydarzeń (np. strajków, blokad przejść granicznych)
- redukcji – kontrola jakości produktów i procesów, selekcja dostawców i podwykonawców, badania rynku dostawców pod kątem poszukiwani potencjalnych dostawców
- unikanie ryzyka – zahamowanie inwestycji
Dobór strategii zależy od poziomów i skutków ryzyk. Zaleca się unikanie przy wysokim poziomie i dużych skutkach następstw ryzyka, zaś przy niskim ryzyku i skutkach możliwy jest brak reakcji. Transfer powinien dotyczyć sytuacji pośrednich, zaś strategie retencji stosować należy przy stosunkowo niskim ryzyku i skutkach. Redukcji zaś powinno podlegać ryzyko związane z relatywnie wysokimi i jednocześnie grożącym sporymi, negatywnymi następstwami.
Ogólnie źródła ryzyka można, jak już powyżej wspomniano, sklasyfikować bądź jako ryzyko samego łańcucha dostaw, bądź ryzyko otoczenia. Źródła pierwszego typu wiążą się z suboptymalną kooperacją pomiędzy partnerami w łańcuchu dostaw. Ryzyko otoczenia wynika z interakcji pomiędzy łańcuchem dostaw a otoczeniem. Wrażliwość łańcucha dostaw na zakłócenia (ang. supply chain vulnerability) można zdefiniować jako stopień ekspozycji łańcucha dostaw na poważne zakłócenia, powodowane przez sam łańcuch dostaw lub otoczenia. Oba źródła zakłóceń oddziałując jednocześnie wzmacniają swe znaczenie. Wysoki poziom prawdopodobieństwa wystąpienia zakłóceń oraz ich duży potencjalny wpływ, skłania do zarządzania ryzykiem łańcucha dostaw. Proces ten można scharakteryzować jako: identyfikacja i sterowanie poziomem ryzyka w łańcuchu dostaw i ryzyka otoczenia poprzez skoordynowane działania przedsiębiorstw tworzących łańcuch dostaw.
Zarządzanie ryzykiem łańcucha dostaw jest utrudnione przez szereg czynników:
- ukierunkowanie działań na uzyskiwanie oszczędności (redukcje kosztów) a nie na efektywność
- globalizacja łańcuchów dostaw
- wąska specjalizacja fabryk (jeden produkt) oraz centralizacja dystrybucji
- źle zarządzane procesy outsourcing-u
- redukcja bazy dostawców (zwiększenie zależności producenta od efektywności dostawców)
- fluktuacje popytu i skrócenie cyklu życia produktów
- błędne prognozy
- brak dostępności kluczowych informacji oraz procedur kontroli i oceny
Zidentyfikowano 4 podstawowe kwestie, który rozwiązanie minimalizuje wrażliwość łańcucha dostaw na zakłócenia. Tymi kwestiami są:
- uzyskanie świadomości występowania ryzyka u członków zarządu
- integracja zarządzania ryzykiem łańcucha dostaw z zarządzaniem logistyką
- zmotywowanie pracowników do identyfikacji ich roli w procesach logistycznych i w minimalizowaniu ryzyka łańcucha dostaw
- ciągłe monitorowanie związków pomiędzy zmianami w strategiach firmy a profilem ryzyka
Zarządzanie kryzysem odbywa się w szczególnych warunkach min. presja czasu, niekompletnych danych do podjęcia decyzji, przy zaangażowanie środków masowego przekazu. Dlatego też w praktyce tworzy się alternatywne plany i scenariusze oraz planów awaryjnych na wypadek wystąpienia różnych niespodziewanych wydarzeń. Proces ten, ukierunkowany jest na stworzenie łańcuchów dostaw elastycznie dostosowujących się do nowych realiów, wynikających z wystąpienia negatywnych następstw nieprzewidywalnych wydarzeń.Ryzyko może być również minimalizowane poprzez utrzymywanie zapasów, kary umowne, upraszczanie systemu logistycznego, pozyskiwanie substytucyjnych komponentów i dostawców, poprawę trafności prognozowanie, zwiększoną dostępność informacji, kompresję czasu, stosowanie nowych koncepcji logistycznych.
Szczególnym ryzykiem jest prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnego wpływu na środowisko naturalne. Zarządzanie negatywnym wpływem łańcucha dostawczego polega w pierwszym rzędzie na wstępnej analizie źródeł i zakresu wpływu działalności, procesów i produktów na środowisko naturalne oraz regularnej, ciągłej ocenie obecnej działalności. Analizy pozwalają na ustalenie polityki, standardów i celów minimalizacji wpływu na środowisko. Innym zagadnieniem jest wywieranie presji na dostawców i podwykonawców, celem wymuszenia na nich respektowania polityki ekologicznej. Zarządzanie wpływem logistyki na środowisko naturalne powinna być prowadzona zgodnie ISO 14000. Celem monitorowania interakcji łańcucha dostawczego ze środowiskiem naturalnym, stosuje się miary ekologiczne, przedstawione w tabeli.
Klasyfikacja miar ekologicznych zarządzania łańcuchem dostaw.
| Klasyfikacja miar | Miary ekologiczne |
| Zużyte zasoby | Całkowita wykorzystana energia
Całkowite zużycie materiałów |
| Odzyskiwanie produktu | Czas potrzebny na odzyskanie produktu |
| Powtórne wykorzystanie | % (ilość, wartość) materiałów dostępnych pod koniec użytkowania produktu do ponownego wykorzystania lub recycling-u |
| Recycling | Czystość odzyskanych materiałów
% odzyskanych opakowań Produktywność materiałów |
| Charakterystyka produktu | Czas użytkowania produktu (przewidywany)
Całkowita masa wyprodukowanych wyrobów |
| Emisja i ryzyko związane z toksycznymi materiałami | Emisja spalin
Całkowite odpadki niebezpieczne dla środowiska Poziom odpadów (odpady/ przez produkty na wyjściu) Oszacowany poziom ryzyka niepożądanych efektów oddziaływania na ludzi i ekosystem |
| Ekonomiczne relacje | Przeciętne koszty produkty od produkcji do zagospodarowania zużytych produktów (ang. life-cycle cost)
Redukcja kosztów spowodowana przez przeprojektowanie produktów, zmianę technologii produkcji etc. |
Źródło: B.M.Beamon: Designing the green supply chain, Logistics Information Management, 1999, nr 4, s. 340.
Oczywiście mierzenie negatywnego oddziaływania operacji logistycznych na środowisko nie jest celem samym w sobie. Efektem powinien być proces oceny i redukcji negatywnego wpływu systemu logistycznego na środowisko naturalne, składający się z następujących faz:
- identyfikacja procesów: zużytych zasobów, produktów i produkt ubocznych
- utworzenie systemu miar związanych z różnymi perspektywami ujmowania interakcji systemu logistycznego ze środowiskiem naturalnym
- pomiar (ilościowy) oraz ocena wpływu
- ustalenie opcji i priorytetyzacja działań proekologicznych
- ustalenie procesów poprawy ekologiczności produkcji i procesów logistycznych